پیشگفتار (ویژه نامه فرارسی فناورانه)

از قرن نوزدهم، یکی از مهم‌ترین چالش ­های کشورهای درحال‌توسعه، نحوه صنعتی‌شدن و فرارسی بوده است. با شتاب یافتن اقتصاد جهانی، مزیت نسبی کشورهای درحال‌توسعه مبتنی بر منابع محدود و فراوان در توسعه اقتصادی، کم‌کم رنگ باخت. پس از این دوره، تحقق راهبُرد توسعه اقتصادی کشورهای درحال‌توسعه به تسلط بر فناوری‌های پیشرفته بستگی پیدا کرد و راهبردی که تنها بر مزیت نسبی متکی بود، باعث عقب‌ماندگی بیشتر این کشورها شد. به‌تدریج چگونگی ارتقای مؤثر و سریع قابلیت‌های فناورانه به کانون اجرای راهبُرد فرارسی فناورانه و توسعه کشورهای درحال‌توسعه تبدیل شد که نظر بسیاری از محققان را به­ خود جلب کرد. این شماره از مجله مدیریت توسعه فناوری به‌عنوان اولین ویژه‌نامه اختصاصی در زمینه فرارسی فناورانه، به این مبحث اختصاص دارد. در این ویژه‌نامه سعی شده است تجارب موفق و ناموفق فرارسی فناورانه صنایع مختلف در کشور مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد. به همین منظور، در­راستای توسعه مفهوم فرارسی فناورانه در صنایع کشور و کمک به ارتقای وضعیت فناورانه آنها، فراخوانی برای دریافت چکیده و انتشار مقالات فرارسی فناورانه در آذرماه 1399 منتشر شد. از میان بیش از 20 مقاله دریافتی نهایتاً 8 مقاله پذیرفته شد که در اختیار علاقه‌مندان به مباحث فرارسی فناورانه قرار می‌گیرد. مقالات ارائه شده در چهار سطح فناورانه، بنگاهی، بخشی و منطقه­ ای به بررسی فرارسی فناورانه پرداخته ­اند.

در سطح فناورانه، جعفرنژاد و همکاران در پژوهش مربوط به فرارسی فناورانه در محصولات و سامانه ­های پیچیده که مطالعه موردی آن تجهیزات حفاری انحرافی چاه های نفت و گاز است، تلاش کرده ­اند مراحل شکل‌گیری قابلیت‌های فناورانه جهت تولید و توسعه تجهیزات حفاری انحرافی در طول دوره زمانی 27 ساله را مورد بررسی قرار دهند. مهم‌ترین مراحل این شکل‌گیری در سه مرحله اصلی بهره‌برداری مشترک با شریک خارجی، خرید و راه‌اندازی تجهیزات وارداتی و ایجاد شبکه نواوری و ساخت تجهیزات به‌صورت مستقل ارائه شده است.

در سطح بنگاهی، شوال پور و همکاران، مسیر فرارسی فناورانه در صنعت اکتشاف و تولید نفت با رویکرد یادگیری و توسعه توانمندی‌های فناورانه (دو شرکت ازدیاد برداشت نفت در ایران) را مورد بررسی قرار داده ­اند. این مسیر با رویکرد انباشت توانمندی­های فناورانه از طریق انواع یادگیری تجربه­ بنیاد و پژوهش ­بنیاد در دو مرحله بررسی شده است. در مرحله اول، ابتدا با درنظرگرفتن ماهیت صنعت ازدیاد برداشت نفت بررسی شده که کدام‌یک از انواع یادگیری در آن کاربرد دارد. سپس، سه مفهوم یادگیری، توانمندی، و فرارسی فناورانه در یک چارچوب واحد تحلیل شده ­اند تا مراحل حرکت از انواع یادگیری تا رسیدن به انواع فرارسی فناورانه مشخص شود. در مرحله دوم، دو شرکت اکتشاف و تولید داخلی موردمطالعه قرار گرفته ­اند. یافته­ های پژوهش دو الگوی مختلف برای فرارسی فناورانه در این صنعت را نشان داده است. شرکت اول از الگوی فرارسی دنباله‌رو استفاده کرده است که با استفاده از انباشت توانمندی عملیاتی از طریق یادگیری تجربه ­بنیاد محقق شده است، و شرکت دوم از الگوی فرارسی پرش از مراحل بهره برده است که با اضافه‌کردن سازوکارهای یادگیری پژوهش ­بنیاد و انباشت توانمندی نوآوری اتفاق افتاده است. ثقفی و همکاران نیز در سطح بنگاهی به مطالعه فرارسی فناورانه پرداخته ­اند. در این پژوهش سعی شده است از طریق انجام یک مطالعه موردی در صنعت خودروی کشور (شرکت ایران‌خودرو) ، سازوکار­های موردنیاز در مراحل مختلف ارتقای قابلیت‌های فناورانه برای طی مسیر از تقلید صرف به تقلید خلاقانه شناسایی گردد. مختارزاده و همکاران با­استفاده از مرور نظام ­مند پیشینه از طریق روش فراترکیب به استخراج مدل انباشت توانمندی فناورانه بنگاه ­های متاخر در فرآیند فرارسی پرداخته ­اند. آنها توانمندی­ های فناورانه بنگاه­ های متاخر را در سه مرحله فرارسی تقلید صرف، تقلید خلاقانه، و نوآوری، در دو قابلیت اصلی محصول محور و فرآیند محور دسته­ بندی کرده ­اند. قابلیت های فناورانه محصول محور شامل توانمندی طراحی و توسعه و توانمندی خلق فناوری، و توانمندی­ های فناورانه فرآیندمحور شامل توانمندی ساخت و تولید، توانمندی نوآوری در فرآیند و توانمندی تضمین کیفیت می­باشد.

در سطح بخشی، رحمانی و همکاران به بررسی عوامل مؤثر بر ناکامی فرارسی فناورانه در زنجیره فولاد پرداخته اند. در این مقاله ضمن بررسی بخش‌های مختلف زنجیره فولاد، میزان توسعه‌یافتگی آنها، نوع یادگیری فناورانه و جایگاه آنها تبیین شده است. نتایج نشان می­دهد که بخش آهن‌سازی به ­دلیل وابستگی فرایند آن به منابع گازی توانسته است نسبت به بخش‌های دیگر در مسیر توسعه بهتری قرار گیرد. بااین‌حال بخش‌های دیگر نتوانسته ­اند به این توسعه دست یابند. مهم‌ترین عوامل مؤثر بر این ناکامی ­ها، در سه سطح تحلیل ملی (با بررسی تأثیر نظام نوآوری و سیاست‌های دولت)، سطح بخشی (رژیم فناورانه) و سطح بنگاهی (قابلیت‌ها و یادگیری فناورانه) مورد بررسی قرار گرفته و به‌منظور برون‌رفت از این چالش­ها، مهم‌ترین راهکارهای سیاستی پیشنهاد شده است. همچنین در همین سطح از تحلیل، ملکی کرم آباد و همکاران در مقاله بخش دفاعی به شناسایی عوامل حیاتی موفقیت فرارسی فناورانه در صنایع دریایی بخش دفاع با رویکرد آینده‌پژوهی پرداخته ­اند و جایگاه و روابط هر یک از آنها را در قالب مدل پارادایم مشخص و قضایای مرتبط ارائه کرده ­اند. یافته­ ها نشان می­دهند که حمایت از صنعت و تولید داخلی، تقویت نقش نیروی انسانی متخصص، انجام تحقیق و توسعه مشترک، تدوین قوانین و مقررات مناسب، فرهنگ خودباوری، تقویت قابلیت فناورانه صنایع دفاعی، ارتقاء سطح یادگیری به شیوه رسمی، تقویت نقش مالکیت و تقویت نقش مراکز تحقیقاتی دراین‌رابطه بایستی مدنظر قرار گیرد. فقیه زاده و همکاران نیز در سطح بخش پلاستیک تلاش داشته ­اند، با ارزیابی توانمندی‌های فناورانه و توان رقابتی در صنعت پلاستیک تصویر روشنی از ابعاد توفیق بنگاه‌ها و موانع موجود در مسیر «رسیدن به پیشروها» نشان دهند. در این مطالعه نقطه قوت این بنگاه‌ها، توانمندی‌های مهندسی فرایند، اجرای پروژه، و پیوند و شبکه‌سازی تشخیص داده شده است. اما ضعف آنها در توانمندی‌های مکمل، پیش از سرمایه‌گذاری و یادگیری کاملاً مشهود می‌باشد.

در سطح منطقه، نقی‌زاده به بررسی چارچوب سیاستی فرارسی فناورانه در واحدهای صنعتی مناطق کمتر برخوردار در ایران پرداخته است. در ابتدای این پژوهش چالش‌های فرارسی فناوری بنگاه‌های صنعتی در استان‌های کمتر برخوردار شناسایی شده است. سپس بر اساس الگوی تحلیلی- نظری ارائه شده، مطالعه موردی صورت گرفته و 5 گونه سیاستی به همراه 15 مورد از کلیدی‌ترین سیاست‌ها در هرگونه سیاستی ارائه شده است. گونه‌های سیاستی و سیاست‌های ذیل آن پاسخ‌دهنده 14 چالش شناسایی شده در این مناطق هستند. در قالب این 5 گونه سیاستی، سیاست‌های کلیدی فرارسی فناورانه جهت پاسخ به پنجره‌های فرصت فناوری، پنجره‌های فرصت سیاستی- نهادی و پنجره‌های فرصت تقاضا و شرایط موردنیاز آن ارائه شده است.